Sumi-e en Zazen

Geconcentreerd werken we in de dojo

Sumi-e betekent letterlijk ‘zwarte inktschildering’. Het is een oude oosterse kunstvorm waarbij met weinig penseelstreken zoveel mogelijk wordt uitgedrukt. Deze kunst komt oorspronkelijk uit China en werd halverwege de dertiende eeuw door zenmeesters in Japan geïntroduceerd. Het karakteristieke van sumi-e is om met een minimum aan penseelstreken, een maximum aan intensiteit en verbeeldingskracht te tonen. In het weekend van vr 7 t/m zo 9 december 2012 deed Hannie van den Bergh mee aan de workshop sumi-e ‘The dance of the brush’, georganiseerd door het European Zen Center in Amsterdam.

Op vrijdagavond vertelde de sumi-e master Beppe Mokuza Signoritti over de geschiedenis van sumi-e, de combinatie met zazen en verzorgde hij een performance. Hij schilderde de ‘four gentlemen’. Dit zijn de vier traitionele sumi-e onderwerpen: bamboe, (pruim) bloesem, orchidee, chrysant. Zij vertegenwoordigen de vier seizoenen en de vier wenselijk persoonlijkheidskenmerken. De bamboe symboliseert de winter; de kracht en integriteit. De pruim bloesem is de lente; de witte bloesems betekent karakter. De orchidee vertegenwoordigt de zomer; de edele deugd. En de chrysant vertegenwoordigt de herfst; bescheidenheid en loyaliteit.

Tijdens deze presentatie zagen we hoe een trefzekere penseelstreek voorkomt uit ultieme aandacht en concentratie. In de westerse schilderkunst was mij deze intense en directe penseelstreek onbekend. Mijn nieuwsgierigheid naar de komende dagen, waarin we zazen en sumi-e zouden combineren, werd door deze performance nog meer aangewakkerd.

Zaterdagochtend begon de dag met twee sessies van anderhalf uur zazen en daarna een uitgebreide lunch. In de middag begonnen we vol verwachting met een groep van zo’n twintig beginners en gevorderden aan de les.

Deze begon met penseel in water dopen, met de hand uitknijpen in een brede platte vorm en daarna in de inkt dopen. Nu stevig staan, penseel met drie vingers vasthouden en inademen. Op de uitademing de penseel op het papier neer laten komen en een lijn naar boven trekken, dan met een uithaal de penseel van het papier los laten komen. Dit was het begin om een bamboe te schilderen. Stap voor stap leerden we zo om de stam te schilderen, de knoest, de tak en de bladeren. Verschillende technieken die allemaal gekoppeld zijn aan de vitale energie. Alleen door de bamboe van binnen te laten groeien, kun je het beeld laten oprijzen. Ook de beweging van het schilderen is als het groeien van de bamboe: van beneden naar boven. Dat dit helemaal niet eenvoudig is, werd ons wel duidelijk door de oefening en de aanwijzingen van de meester. Om onze vitale energie natuurlijk te laten vloeien zijn houding, penseelstreek en ademhaling direct aan elkaar gekoppeld. Aan het eind van de eerste dag deed een ieder zijn best om een volledige bamboe te schilderen.

De tweede dag had dezelfde opzet. Ook nu begon de ochtend met zazen en een lunch. In de middag het schilderen met dezelfde handelingen en hetzelfde onderwerp. Sommigen waagden zich aan een andere tak of blad, één iemand zelfs aan de zen cirkel (ensó).

Steeds beter lukte het om de energie van het innerlijke bewustzijn via de penseel over te brengen op het papier.
De meester legde uit: “om een bamboe te kunnen tekenen, moet je het laten groeien in je ziel. Alleen dan, terwijl je trefzeker de penseel vasthoudt, zal het beeld oprijzen”.

Maandagochtend was ik uitgeput. Ik had al mijn energie en concentratie gebundeld in het intensieve weekend. Een bijzondere ervaring.

Tekening van Hannie